Przeprowadzone dotychczas badania pozwalają w znacznym stopniu odczytać historię budowy i funkcji Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku i stwierdzić, że była to najbardziej innowacyjna i postępowa budowla rezydencjonalna późnego średniowiecza, którą cechuje wiele wyprzedających swoją epokę rozwiązań technologicznych, strukturalnych i stylistycznych. Warto podkreślić także logiczną konsekwencję pod względem planowania, leżącą u podstaw koncepcji architektonicznej. Struktura użytkowa budowli została zaplanowana w najdrobniejszym szczególe i na podstawie analizy tejże budowli, zachowanej w znacznym stopniu w nienaruszonym stanie, oraz szeregu ówczesnych źródeł pisanych, można tę strukturę niemal w pełni zrozumieć i zrekonstruować. Tego rodzaju perfekcyjnie przemyślana i przełożona na język realnie istniejącej architektury budowla rezydencjonalna bez wątpienia musi zostać zaliczona do najwybitniejszych osiągnięć późnośredniowiecznej architektury świeckiej.

Dotychczas nie były znane żadne ówczesne źródła pisane, odnoszące się do historii budowy Pałacu. Stąd też propozycje datowania są w literaturze przedmiotu bardzo różne. Od połowy XIX wieku, dzięki badaniom Ferdynanda von Quast, wiadomo także, że dzisiejsza wspaniała budowla miała skromniejszą poprzedniczkę, której datowanie jednak budziło znaczne kontrowersje. Badania dendrochronologiczne belek więźby dachowej (przeprowadzone w ramach niniejszego projektu przez Alexandra Koniecznego z Torunia) pozwoliły uzyskać wiarygodne podstawy do datowania obydwu zasadniczych faz budowy Pałacu. Okazało się, że w północnej partii pałacu (nad mieszkaniem wielkiego mistrza) zachowała się prawie cała więźba dachowa, jeszcze z oryginalnych belek pochodzących z XIV wieku. (Il. 1) Większość belek została pozyskana w okresie ok. 1383/84, niektóre są jednak 50 lat starsze (1332/33) i stanowią niewątpliwie wtórnie wykorzystany materiał z dachu pierwszego pałacu. Odkrycie to jest pewną sensacją, ponieważ panowało powszechne przekonanie, że w całym zespole zamku malborskiego, ze względu na liczne zniszczenia i odbudowy w epoce nowożytnej, żadne oryginalne konstrukcje dachowe się nie zachowały. Także w pozostałych przestrzeniach dachowych Pałacu znajdują się liczne użyte wtórnie XIV-wieczne belki, tak że dane dotyczące budowy rezydencji, pozyskane na podstawie wyników badań dendrochronologicznych, pozwalają na przekonujące datowanie zasadniczych faz budowlanych.

Zatem starszy Pałac wzniesiono bezpośrednio po objęciu urzędu wielkiego mistrza przez Luthera von Braunschweig (1331-1335), z wykorzystaniem murów istniejącego budynku gospodarczego. Luther zlecił wzniesienie nowego budynku - własnej kaplicy (patrz niżej), co także znajduje potwierdzenie w ówczesnych zapisach kronikarskich. Dzięki badaniom źródłowym możliwe było poza tym stwierdzenie, że wielki mistrz dopiero od 1333 r. wystawiał dokumenty we własnym budynku, co dokładnie potwierdza datowanie, będące wynikiem badań dendrochronologicnych. Pozwala to na zweryfikowanie tez dominujących w dotychczasowym stanie badań, zgodnie z którymi pierwszy Pałac miałby być wzniesiony już bezpośrednio po przeniesieniu się wielkiego mistrza do Malborka w 1309 r. Dzięki niniejszemu projektowi badawczemu wykazano, że w rzeczywistości upłynęło ponad 20 lat pomiędzy przeniesieniem siedziby wielkiego mistrza do Malborka, a budową pierwszego Pałacu. Znajduje to również historyczne uzasadnienie, ponieważ dopiero za Luthera von Braunschweig polityczna i finansowa pozycja wielkiego mistrza w Prusach była na tyle zabezpieczona, że dawała możliwości utworzenia i utrzymania własnego dworu. Ponadto Luther, jako syn księcia rzeszy, miał zupełnie inną możnowładczą świadomość, różniącą go od rządzących przed nim, a wywodzących się z niższych rodów szlacheckich wielkich mistrzów. (Il. 2) Budowa rezydencji właściwej księciu odpowiadała tej świadomości. W końcu za czasów wcześniejszego wielkiego mistrza dokonało się w Prusach przejście od dworu wędrującego do władzy rezydencjonalnej, co wymagało z kolei nowej rezydencjonalnej budowli, adekwatnej do nowego sposobu sprawowania władzy. Wielki mistrz urzędował ponad połowę roku w Malborku i sprawował tym samym stacjonarne rządy. Pewne i historycznie ugruntowane datowanie pierwszego pałacu pozwala jednoznacznie wyjaśnić istotną kwestię powstania i wczesnej historii budowlanej Pałacu.

Przywołane wyżej badania dendrochronologiczne przyniosły także wiarygodne wskazówki do rekonstrukcji rozbudowy Pałacu Wielkich Mistrzów, w nowych, wspaniałych formach. Nastąpiła ona w pierwszym etapie (budynek północny z właściwym mieszkaniem wielkiego mistrza) ok. 1385 r. Najmłodsze partie dachu zostały odwiązane w 1395 r., co umożliwia dokładne określenie czasu budowy. Zatem budowlę zaszeregować należy jako nieco starszą niż przyjmowano w dotychczasowych badaniach. Za inicjatora rozbudowy uznać należy wielkiego mistrza Konrada Zöllner von Rotenstein (1382-1390). Za jego czasów wprowadzonych zostało szereg innowacji w sprawach administracyjnych (np. przyjęcie systemu ksiąg urzędowych), co prowadziło do wyraźnego wzrostu znaczenia kancelarii wielkiego mistrza. Jak wynika z analizy sposobu użytkowania budowli, kancelaria zajmowała obydwie dolne kondygnacje nowego Pałacu i stanowiła tym samym rzeczywisty i znaczeniowy fundament sprawowania rządów. W sumie powierzchnia użytkowa stojąca do dyspozycji wielkiego mistrza zwiększyła się ponad trzykrotnie (w stosunku do starego Pałacu). (Il. 3) Na zwiększone potrzeby w odniesieniu do powierzchni, obok rozbudowy kancelarii, wpływ miała przede wszystkim chęć zwiększenia komfortu mieszkalnego wielkiego mistrza i wielkich dostojników (założenie nowoczesnych apartamentów) jak też rozbudowa przestrzeni reprezentacyjnej, poprzez wprowadzenie kilku sal zebrań i sal obrad.

Analiza układu funkcjonalnego i komunikacyjnego Pałacu Wielkich Mistrzów pozwala odczytać, jak architekt kształtował i wyposażał każde wnętrze, adekwatnie do specyficznych, wyznaczonych przez zleceniodawcę wymagań użytkowych oraz jak pomysłowym systemem komunikacyjnym te wnętrza połączył. Architektura Pałacu Wielkich Mistrzów nie ogranicza się jednak tylko do zadziwiającej funkcjonalności i wewnętrznej logiki struktury przestrzennej. Mistrz budowlany, wprowadzając detal architektoniczny na poszczególne kondygnacje i do kolejnych grup pomieszczeń, zwracał szczególną uwagę na to, aby zróżnicowanie funkcjonalne znalazło swoje odzwierciedlenie także w przekazie estetycznym i symbolicznym, wyrażonym za pomocą detalu architektonicznego. Powstała w ten sposób wyraźna hierarchia w strukturze architektonicznej i dekoracyjnym wyposażeniu Pałacu. Istniała zarówno ranga kondygnacji, rosnąca od dołu ku górze, jak i znaczenie pomieszczeń, rosnące od wschodu na zachód. (Il. 6) Przestrzeganie rangi i hierarchii było jednym z podstawowych elementów średniowiecznego społeczeństwa. Każdy człowiek miał swoje dokładnie zdefiniowane miejsce w stanowym systemie lub wewnątrz jakiejś korporacji, jak zakon krzyżacki. Zwracano baczną uwagę na to, aby przydzielona ranga społeczna została zachowana i respektowana. Dotyczyło to także organizacji przestrzennej rezydencji wielkiego mistrza. Dla wielkiego mistrza zarezerwowana została najwyższa kondygnacja, jako miejsce do mieszkania i reprezentacyjne. Jeden stopień niżej mieszkali ważni dostojnicy oraz przydzieleni wielkiemu mistrzowi kompani. Kolejny stopień niżej miejsce znalazła kancelaria i jej pisarze.

Architektoniczne wyposażenie pomieszczeń odpowiadało randze ich funkcji oraz mieszkańców. Cechami, które to określają są w pierwszym rzędzie powierzchnia i wysokość pomieszczeń. Wysokość pomieszczeń zwiększa się konsekwentnie od dolnej do najwyższej kondygnacji. (Il. 7) W obrębie reprezentacyjnego piętra wielkiego mistrza istnieje także zróżnicowanie wysokości pomieszczeń od wschodu ku zachodowi: położony w zachodniej partii Letni Refektarz jest wyższy niż przylegający doń Refektarz Zimowy, podczas gdy sąsiadująca od wschodu Izba Rady była najniższa. Także w głównej sieni czytelne jest to zróżnicowanie wysokości, ponieważ zachodni odcinek przewyższa znacznie wschodnią część sieni. Na kondygnacji dostojników wyraźne jest zróżnicowanie wielkości powierzchni pomieszczeń, odzwierciedlające ich rangę. Największą powierzchnię mieszkalną oferowały oba apartamenty wielkich dostojników, zlokalizowane po stronie zachodniej, podczas gdy pomieszczenia dla kompanów i pozostałych dostojników, położone we wschodniej partii, były znacznie mniejsze.

Hierarchiczne zróżnicowanie kondygnacji i pomieszczeń czytelne jest jednak także w przypadku detalu architektonicznego. Najbardziej przekonującym przykładem zdają się być filary sklepień. (Il. 8) Na dolnym poziomie 1 filary są niskie i mają proste opracowanie: wykonane z granitu o surowej powierzchni, posiadają wysokość 2,05m i w przekroju poziomym są kwadratowe. Bazy i kapitele tworzą proste fazowane płyty. Filary na znajdującym się powyżej poziomie 2 liczą 2,9m wysokości, wykonane są także z granitu o surowej powierzchni i posiadają przekrój ośmioboczny. Filary na poziomie 3 mają 3,35m wysokości i także ośmioboczny przekrój, jednak stanowiący ich budulec granit został wyszlifowany, ma więc gładką, wyżej cenioną powierzchnię. Także bazy posiadają tu znacznie bardziej elegancką formę niż miało to miejsce na obydwu dolnych kondygnacjach. Filary o najbardziej szlachetnej formie znajdują się na poziomie 4. Centralna podpora Zimowego Refektarza liczy ok. 3,3m wysokości, posiada gładką, granitową powierzchnię, ośmioboczny przekrój oraz elegancką bazę. Najbardziej wyrafinowaną formę posiada filar w Letnim Refektarzu o wysokości 4,7m, ośmiobocznym przekroju, gładkiej powierzchni i w pełni ukształtowanym kapitelu. Dodatkowo trzon filara zwęża się poprzez uskok, co optycznie podkreśla jego delikatność i elegancję.

Filary stanowią dobry przykład, pozwalający prześledzić, z jaką dbałością mistrz budowlany indywidualnie i w zróżnicowany sposób kształtował pojedyncze elementy budynku rezydencji. Odnosi się to jednak nie tylko do filarów lecz do całego zespołu detalu architektonicznego, okien (Il. 9), portali (Il. 10), sklepień i konsol. Jeżeli się zwróci uwagę na te subtelności w kształtowaniu detalu to widać, że każde pomieszczenie – stosownie do swojej funkcji i rangi w obrębie hierarchii budynku – cechuje specyficzny repertuar form. Podstawowe, wyjściowe formy poszczególnych elementów są przy tym zawsze podobne, np. wszystkie filary posiadają kwadratowy bądź ośmioboczny przekrój, wszystkie okna są prostokątne z krzyżem okiennym, wszystkie portale mają nadproże proste lub w kształcie łuku segmentowego. Mistrz budowlany przy aranżacji architektonicznego wyposażenia wnętrz stosował zawsze te same podstawowe formy, zmieniając je jednak za każdym razem w małych, często ledwo dostrzegalnych szczegółach, w żadnym wypadku nie wprowadzając radykalnych kontrastów. Powstała w ten sposób budowla, która z jednaj strony zachowała znaczną stylistyczną jedność, a z drugiej strony, w ramach tej jednolitości wyczuwalna jest bardzo subtelna gradacja.

Podsumowując należy stwierdzić, że Pałac Wielkich Mistrzów pod wieloma względami był niezwykle innowacyjną i wyprzedzającą swoje czasu budowlą europejskiej architektury rezydencjonalnej późnego średniowiecza. W odniesieniu do funkcjonalności i organizacji przestrzennej wnętrza, komfortu mieszkalnego, systemu apartamentów, postępowej stylistyki i wielu innych aspektów wyznaczał on nowe kryteria. Pałac Wielkich Mistrzów jawi się więc jako jedna z najwybitniejszych i najnowocześniejszych europejskich budowli świeckich swojego czasu.

Należy także wskazać na to, że badania Pałacu Wielkich Mistrzów są wzorcowym przykładem, ilustrującym, jak typowe instrumentarium badawcze w dziedzinie badań architektonicznych i historii architektury, przy optymalnych warunkach prowadzić może do niezwykle interesujących wyników.