Potężny kompleks zamku malborskiego, od 1309 r. centrum władzy i administracji zakonu krzyżackiego w Prusach, należy do najbardziej znaczących i najsłynniejszych dzieł architektury zamków w Europie. Wzniesione z cegły założenie dzieli się na trzy zasadnicze części: od południa znajduje się starszy Zamek Wysoki – dom konwentu, pośrodku zlokalizowany jest tzw. Zamek Średni z pomieszczeniami reprezentacyjnymi, mieszkalnymi i administracyjnymi wielkiego mistrza i od północy przylega rozległe Przedzamcze o funkcjach gospodarczych (warsztaty, stajnie, stodoły). (Il. 1) Niniejsza strona poświęcona jest wyjątkowej budowli na Zamku Średnim – Pałacowi Wielkich Mistrzów, jak również przylegającemu doń Wielkiemu Refektarzowi. Stanowią one architektoniczny akcent w kompleksie budynków służących sprawowaniu władzy przez wielkiego mistrza, jednej z najznamienitszych europejskich rezydencji książęcych późnego średniowiecza. (Il. 2)

Pierwszy ‚pałac‘, pod względem architektonicznym jeszcze bardzo skromny, został wzniesiony przez wielkiego mistrza Luthera von Braunschweig (1331-1335). (Il. 3) Właściwy budynek mieszkalny znajdował się w starszym skrzydle gospodarczym (ok. 1300) pierwszego przedzamcza, które zostało w tym celu przekształcone od wewnątrz. Wzniesiono także nowe reprezentacyjne budowle - od wschodu elegancką prywatną kaplicę i od północy Wielki Refektarz. Refektarz służył jako główna sala ważnych zebrań (np. kapituły krajowej i generalnej) jak też jako miejsce wydawanych dwa razy dziennie posiłków dla świty wielkiego mistrza. Po około 50 latach pierwszy pałac nie odpowiadał już wymaganiom mieszkalnym, reprezentacyjnym i administracyjnym wielkiego mistrza. Dlatego też za czasów wielkiego mistrza Konrada Zöllner von Rotenstein (1382-1390), krótko po 1382 r. doszło do znacznej rozbudowy pałacu (budowla 2). Prace budowlane zostały zakończone w 1395 r. za rządów wielkiego mistrza Konrada von Jungingen (1393-1407). Wzniesiony wówczas wspaniały gmach zachował się w dużej mierze niezmieniony do dnia dzisiejszego. (Il. 4)

Pałac Wielkich Mistrzów fascynuje nie tylko dzięki nowoczesności swojej formy architektonicznej, lecz także z uwagi na przemyślaną strukturę wewnętrzną, łączącą w harmonijną całość funkcje reprezentacyjne, administracyjne a także prywatny komfort księcia. Koncepcja rozplanowania pałacu opierała się na integracji funkcji administracyjnych (kancelaria, archiwum) z przestrzenią mieszkalną oraz służącą sprawowaniu władzy przez wielkiego mistrza i każda z tych funkcji wiązała się ze ściśle określonym miejscem w układzie przestrzennym wnętrza. (Il. 5) Tym samym przeniesione zostały na język architektury zasady nowoczesnych metod sprawowania rządów i administracji, w czasach przejścia od średniowiecznego dworu wędrującego do nowoczesnych rządów terytorialnych. Pałac Wielkich Mistrzów jest więc w zakresie budownictwa rezultatem procesu otaczania się dworem urzędu wielkiego mistrza w XIV wieku, czemu towarzyszyło sukcesywne ‚uksiążęcenie‘ stanowiska osoby najwyższego reprezentanta Zakonu. W kontekście europejskim Pałac Wielkich Mistrzów uznać można za najnowocześniejszą budowlę rezydencjonalną swoich czasów.

W czasach następujących po średniowieczu zamek malborski uległ wielokrotnie znacznym przekształceniom i przebudowom, na skutek zmian funkcji, uszkodzeń wojennych oraz przedsięwzięć restauratorskich, tak że znaczne części założenia stanowią dziś raczej ‚pomnik ochrony zabytków’ XIX / XX’ wieku niż architektoniczne świadectwo średniowiecznej metryki założenia. Nie dotyczy to jednak Pałacu Wielkich Mistrzów i Wielkiego Refektarza, których substancja budowlana z późnego XIV wieku zachowała się niemal bez uszczerbku. Z tego powodu Pałac ze swoim otoczeniem stanowi wyjątkowo obiecujący przedmiot badań, jako że istnieje niewiele porównywalnych rezydencji tego czasu, które w swojej średniowiecznej strukturze zachowały się na tyle autentycznie.

Przedsięwzięcia restauratorskie i konserwatorskie były także udziałem Pałacu Wielkich Mistrzów, nie ingerowały one jednak tak mocno w oryginalną substancję budowli, jak miało to miejsce w innych częściach zamku. Pod względem historycznym szczególne znaczenie ma pierwsza, tzw. „romantyczna” restauracja. Wiąże się ona z narodzinami nowoczesnego pruskiego patriotyzmu oraz kształtowaniem się osadzonej w owym patriotyzmie nowoczesnej ochrony zabytków w Prusach i w Niemczech. Ponowne odkrycie Malborka, jako pomnika historycznego, sięga Friedricha Gilly (1772-1800), który będąc tam w 1794 r. utrwalił ginące piękno zamku w zabarwionych nutą romantyzmu rysunkach. W 1795 r. zaprezentował dziesięć akwarel ukazujących widoki Malborka na wystawie w berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych, wzbudzając po raz pierwszy entuzjazm dla tego założenia wśród pruskiej inteligencji. (Il. 6) Podjęta następnie batalia o zachowanie dawnej rezydencji zakonnej zakończyła się w 1804 r. pierwszym sukcesem miłośników zabytków, kiedy król Friedrich Wilhelm III formalnie otoczył Malbork opieką. Prace restauratorskie, o których już wówczas zaczęto myśleć, a które ostatecznie podjęto w 1817, należą do najwcześniejszych przedsięwzięć konserwatorskich w nowoczesnym sensie na kontynencie. Na skutek wojen lat 1813-1815 (niem. Befreiungskriege – wojny wyzwoleńcze) symboliczna wartość Malborka jako źródła pruskich dziejów znacząco wzrosła, co znalazło bezpośrednie odzwierciedlenie w restauracji Pałacu Wielkich Mistrzów, utrzymanej w duchu romantyzmu. (Il. 7) Architektura Pałacu wpłynęła w związku z tym także w szczególny sposób na dzieło Karla Friedricha Schinkla, stąd też Pałac postrzegany być musi jako wyjściowa budowla dla historyzmu w Prusach.